Systemische blik op Seksueel Misbruik: in gesprek met Jonathan Reitsma

Samen met Jonathan, familieopsteller en coach op het gebied van systemisch werk, ben ik het gesprek aangegaan over de rol van familiesystemen in de problematiek van seksueel misbruik. Een heel aantal vragen popten in mij op die we samen konden onderzoeken. Hoe komt het bijvoorbeeld dat seksueel misbruik zo vaak in families voorkomt? Wat maakt iemand tot dader? Hoe kan het dat een vader/opa/oom zijn (klein) dochter misbruikt? En wat staat je te doen als dit je is overkomen als vrouw of man?

Wat is systemisch werk?

Even in het kort: wat is systemisch werk precies? Bij systemisch werk gaan we kijken naar het systeem. Wij maken allemaal deel uit van groepen. Soms zonder dat je er zelf bewust voor kiest, zoals simpelweg vanwege je geboorte. Het gezin van herkomst is dus zo’n systeem. Bij systemisch werken kijken we naar de invloed van dat systeem, in dit geval je gezin/familie, op jou als persoon. In dit geval onderzoeken we de problematiek van seksueel misbruik en kijken we naar hoe het systeem daar invloed op heeft gehad.

Er zijn een aantal basisprincipes binnen het systemisch werken. Deze principes zet ik hieronder op een rij. Later in het artikel leg ik deze principes nader uit.

1. Iedereen hoort erbij;
2. Iedereen heeft zijn eigen plek in het systeem;
3. Geven en nemen zijn in balans;
4. Erkennen van wat er is (acceptatie).

Mijn eigen ervaring

Zelf ben ik ervaringsdeskundige (en inmiddels coach/therapeut i.o.) op het gebied van seksueel misbruik. In mijn geval ben ik misbruikt binnen de familiesfeer. Een aantal jaar oudere oom van mij heeft zijn eigen seksualiteit verkend op zijn 7 jarige nichtje. Jarenlang heb ik deze ervaring onderdrukt, gebagatelliseerd, en mezelf verweten dat ik hier een eigen aandeel in had. Pas later ben ik me gaan beseffen hoe groot het effect op mij is geweest, hoe groot de gevolgen waren en dat ik als 7-jarig meisje geen enkel idee had wat seks was en wat daarin wel of niet gepast is. In mijn geval was er sprake van een machts- en leeftijdsverschil. Hij was mijn oom, groot en sterk en een heel aantal jaar ouder dan ik. Ik durfde niks tegen hem in te brengen (ook al vond ik het absoluut niet fijn). Eveneens durfde ik het mijn eigen ouders niet te vertellen, want dat zou gevolgen hebben voor mijn oom en dat wilde ik niet. Dus ik droeg de last met me mee.

Later toen ik ermee naar buiten kwam, bleek dat ik niet de enige persoon in de familie was met ervaringen op het gebied van seksueel misbruik. Dat bleef tot die tijd onder de pet, want in onze familie(s) werd niet gepraat over dit onderwerp. Het werd mij dus ook niet echt in dank afgenomen, dat ik dit gesprek wel aanging en bij voorkeur moest het maar snel weer verdwijnen of zoals dat ook wel heet: bedekt worden onder de mantel der liefde. Daar ging ik niet mee akkoord en dit leidde (in ieder geval tijdelijk) tot een breuk met mijn familie. Hoe verdrietig ook..

Systemische verkenning met Jonathan

Vanuit deze ervaring ben ik in gesprek gegaan met Jonathan. Ik had zoveel vragen. Hoe komt het nu dat seksueel misbruik vaak in alle generaties van een familie weer terugkomt? Wat zorgt ervoor dat een onderwerp als deze taboe is, en wat voor effect heeft dit op de generaties die volgen? Worden zij opnieuw slachtoffer (of dader) of kan je dit voorkomen?

Graag neem ik jullie mee in het onderzoek van Jonathan en mij.
Laten we beginnen bij het begin. We beginnen met het kijken naar het gezin. Binnen dit gezin bestaan er systemisch gezien twee systemen:

1. Het partnersysteem: de relatie tussen de vader en moeder als partners
   • Hieronder valt bijvoorbeeld de seksuele relatie.
2. Het oudersysteem: de relatie tussen vader en moeder als ouders in relatie tot hun kinderen.
   • Dit bevat o.a. de zorg voor hun kinderen.

Stel bijvoorbeeld dat ouders scheiden, dan is het partnersysteem het systeem dat wordt gebroken. Het oudersysteem blijft bestaan, want zij zijn nog steeds de ouders van hun kinderen en hebben gezamenlijk de zorg voor hun kinderen.

Seksueel misbruik in het gezin

Het komt meer dan eens voor dat seksueel misbruik binnen gezinnen voorkomt. De meest voorkomende situatie is dan dat de vader zijn dochter misbruikt. We gaan even uit van dit voorbeeld, maar uiteraard kun je vader vervangen door moeder of dochter door zoon vervangen. Het klinkt natuurlijk compleet onbegrijpelijk: hoe kan een vader nu zijn bloedeigen dochter misbruiken? Waarom zou hij dat doen?

Daar kunnen een heel aantal invloeden in meespelen.
Allereerst is het goed mogelijk dat er een probleem zit in het partnersysteem. Stel moeder vult haar plek niet op en er is tussen beide partners geen seksualiteit. Er is gemis in de relatie. Dan ontstaat er een vacature. De vader zit met een gemis en vult die behoefte op bij het kind.

Daarnaast is het mogelijk dat het kind iets mist bij de ouders (of één van de ouders). Bijvoorbeeld het kind mist aandacht en liefde, deze heeft dat (al helemaal op jonge leeftijd) ongelofelijk hard nodig en probeert dat bij de vader te halen. Er ontstaat een onnatuurlijke band tussen vader en dochter en in deze relatie vinden seksuele handelingen plaats.

Het start dus vaak bij het systemische basisprincipe: de juiste plek innemen in het gezin. Als een van de personen (vader, moeder, kind) niet de juiste plek inneemt, groeit alles scheef. Het kind kan vervolgens, uiteraard onbewust, meewerken aan de onnatuurlijke relatie.

Maar dan nog blijft de vraag: waarom wordt de ene vader dan wel dader en de andere vader niet? Wat maakt je uiteindelijk tot dader? Het is te makkelijk om te zeggen: de moeder neemt de plek niet in, dús is het normaal dat er misbruik plaatsvindt (allesbehalve!).

Wat maakt je tot dader?

Allereerst is het belangrijk om in te zien dat we allemaal dingen fout doen. Niemand is perfect, de één maakt alleen grotere fouten dan de ander. We kunnen concluderen dat we allemaal daderenergie in ons hebben. De hoeveelheid daderenergie in ons maakt of we wel of niet iets doen. In daderenergie zit daadkracht (basaal een positief iets). De hoeveelheid daadkracht die we bezitten bepaald of we onze gedachten omzetten in daden (of dus niet).

Daarbij is het goed om te weten dat seksueel misbruik niet alleen daadwerkelijke aanrakingen hoeft te bevatten. Een kind kan ook heel goed merken als de vader daderenergie in zich heeft. Dit uit zich dan bijvoorbeeld door het feit dat een vader seksuele gedachten heeft in relatie tot het kind. Een kind voelt deze seksuele energie, door een lustvolle blik, een net wat misplaatste aanraking of opmerking. Ook dáár heeft een kind last van. Een vader kan dus het idee hebben zijn daderenergie in te houden en het op die manier goed te doen, maar dat hoeft niet altijd ook goed te zijn.

Iets wat niet mag, is aantrekkelijker!

Verder is het zo dat iets wat niet mag, aantrekkelijker wordt. Denk maar eens aan verboden liefde, hoe meer verboden, hoe aantrekkelijker. Meer dan eens komt het voor in een familiesysteem dat seksueel misbruik verborgen wordt gehouden. Denk maar aan mijn familie: ik had totaal geen weet van wat er zich onderhuids had afgespeeld bij een aantal personen. Dit onderdrukken en taboe houden van zulke onderwerpen kan een fatale uitkomst hebben.

Ik kan dit het beste uitleggen door het voorbeeld van een bal te gebruiken. Denk eens aan een bal die je probeert onder water te houden. Dit kost veel energie, maar lukt in principe wel. Hoe harder en verder ik de bal onder water wil duwen, hoe meer moeite het me kost EN hoe harder de bal omhoog spuit als het me niet lukt. En vroeg of laat, zal de bal omhoog komen, dit kan al in één onoplettend moment.

Dit werkt hetzelfde in een familiesysteem. Hoe harder en meer iets onderdrukt wordt, hoe groter de kans dat dit later weer bovenkomt. Bijvoorbeeld door iemand die dit zichtbaar maakt door dader en/of slachtofferschap.

Stel een dader komt uit een familie waarbij seks taboe is. Er mag niet over gesproken worden en is iets waar een enorme (negatieve) lading op ligt. Dan begrijp je wellicht dat seks daarmee eigenlijk aantrekkelijker wordt voor die persoon. Het wordt daardoor spannend, interessant, aantrekkelijk. In deze context zal misbruik dus sneller voorkomen dan in een sfeer waarin er open over seksualiteit en seksueel misbruik gesproken wordt.

Dit praat overigens de daad natuurlijk niet goed. Het is geen excuus om aan anderen te zitten. En als je in het beginstadium zit van het verwerken van misbruik, is dit niet iets waar je meteen mee aan de slag moet. Boos worden, het gedrag afkeuren, rechtvaardigheid halen via het rechtssysteem is helemaal niet slecht. Zelfs goed, denk ik! Alleen op de lange termijn kan het wel helend zijn (of zelfs onmisbaar) om de dader te erkennen.

De dader heeft zijn eigen ervaring met seksueel misbruik

Tot slot is een element wat kan meespelen in daderschap een eigen ervaring rondom seksueel misbruik. Op het moment dat een ervaring rondom seksueel misbruik niet verwerkt wordt, is de kans aanwezig dat de persoon zelf vervalt in daderschap. Dit wordt ook wel verstaan onder de noemer traumaseksualiteit: je eigen negatieve ervaringen uitleven in nieuwe situaties. Dit is zowel voor het slachtoffer als dader enorm triest en verdrietig..

Invloeden die spelen bij het slachtoffer van misbruik

Nu kun je je afvragen of er rond het slachtoffer van misbruik invloeden meespelen die maken dat iemand sneller slachtoffer wordt van misbruik. Wat vaak voorkomt is dat mensen die misbruik meemaken zelf al uit een kwetsbaar systeem komen. Zij hebben bijvoorbeeld een onveilige omgeving en missen liefde/aandacht vanuit (een van de) verzorgers. Bij de dader kan je wellicht wel deze liefde en aandacht krijgen en dit maakt je kwetsbaarder voor misbruik. Een dader hoeft ook niet alleen maar negatief te zijn, soms kan deze ook heel veel positieve dingen meebrengen zoals aandacht, complimentjes etc. Dit betekent overigens NIET dat je er zelf schuldig aan bent, maar de omstandigheid maakt je wel kwetsbaarder.

Verder is het bekend dat een slachtoffer van misbruik een grotere kans heeft op herhaling van deze ervaring, meer dan iemand die geen negatieve ervaringen heeft met seksualiteit. Meer dan eens komt er een verhaal naar boven waar iemand door meerdere personen misbruikt is, in verschillende levensfasen. Ook dit komt door de vergrote kwetsbaarheid van het slachtoffer.

Als laatste wil ik noemen dat er in het geval van misbruik binnen de familie, en nog meer bij seksueel misbruik in het gezin, de onvoorwaardelijke liefde een rol speelt. Een kind is compleet afhankelijk van zijn ouder, zeker als hij/zij nog maar klein is. De verzorger zorgt ervoor dat het kind in leven blijft. Het kind is dus compleet afhankelijk van deze ouder. Dat zorgt voor een onvoorwaardelijke liefde van het kind naar de ouder en het belang dat het kind heeft dat de ouder hem of haar blijft verzorgen. Tegen je vader zeggen: ik wil dit niet of ik accepteer dit niet, kan dus zomaar niet. Het kan namelijk een zaak zijn van leven of dood! Een kind zal daarom, ondanks misbruik, trouw blijven aan de ouder of ander familielid.

Hoe heel je jouw familiesysteem en jouw ervaring?

Dit doe je in het kort door je dader te erkennen, te begrijpen wat zijn redenen waren voor zijn gedrag en te erkennen dat deze persoon bij jou in het familiesysteem hoort. Dat betekent dus niet dat je deze persoon compleet in de ban doet en niet accepteert, maar juist accepteert dat hij erbij hoort (zie het principe van erbij horen in het systemisch werken: iedereen hoort erbij, dus ook de dader).

Dat betekent natuurlijk niet dat je wekelijks op de thee hoeft te gaan bij je dader. Nog niet eens dat je überhaupt contact hebt met de dader. In bijvoorbeeld een familieopstelling kun je deze ervaring verwerken door op dat moment tegen degene die jouw dader representeert erkenning en acceptatie te uitten (niet direct over hetgeen hij gedaan heeft, maar over wie hij is en waar hij zelf vandaan komt). En dat je deze persoon accepteert als onderdeel van het familiesysteem.

Door dit te doen zet je jezelf vrij. Het is dus voornamelijk essentieel om dit te doen voor jezélf! En vervolgens ook om te doen voor je familiesysteem en de generaties die na jou komen. Op deze manier verbreek je de toxische sfeer rond seksualiteit en seksueel misbruik. Als 1 persoon in de familie deze cirkel doorbreekt, heelt hij/zij het voor het hele familiesysteem. Hoe bijzonder is dat!

Doe je dit dan zomaar even?

Helaas is dit niet iets wat je zomaar even doet en dat vind ik belangrijk om te vermelden. Daar gaat een heel proces aan vooraf. Ga daar dus vooral niet mee beginnen in het verwerkingsproces! Deze stap komt pas aan het einde. Wel is het heel helend en zorgt het ervoor dat je je leven ten volle kunt leven en vrij bent van de invloeden van de dader. En dat is wat ik elk slachtoffer heel erg gun!

Daarnaast: stel je wordt misbruikt door je vader, en je keurt je vader af, dan keur je daarmee een deel van jezelf af. Je bent namelijk 50% je moeder en 50% je vader. Moet je eens nagaan wat voor effect het heeft als je je vader niet accepteert. Daarmee keur je dus ook een heel groot deel van jezelf af!

Om echt jezelf te kunnen zijn, te kunnen groeien als persoon en om het familiesysteem te helen heb je acceptatie nodig. Acceptatie van wat er is gebeurd, dat het is gebeurd, en acceptatie van de dader als onderdeel van het familiesysteem.

Een hele klus, maar absoluut te bereiken. Mijn advies is om dit niet alleen te doen. Gelukkig zijn er genoeg professionele mensen die jou bij dit proces kunnen helpen. Mocht je hulp/begeleiding zoeken bij verwerking van seksueel misbruik, dan kun je mij altijd een berichtje sturen of een afspraak inplannen via de website.

Heb je interesse in heling via familieopstellingen, dan is Jonathan de uitgelezen persoon om contact mee op te nemen. Hij begeleidt jou bij de heling van seksueel misbruik in het familiesysteem.

Heb je nog vragen of opmerkingen naar aanleiding van dit artikel, neem gerust contact met mij op!